Krzemowe "oko" kamery teleskopu SST-1M. Widok tuż przed wschodem słońca i zakończeniem inauguracyjnych obserwacji / CTA POLSKATuż po północy w piątek 1 września 2017 r. prototypowy teleskop SST-1M otworzył swe krzemowe "oko". Instrument, opracowany ze znaczącym polskim udziałem w ramach projektu Cherenkov Telescope Array (CTA), zarejestrował pierwsze błyski promieniowania Czerenkowa podczas testów w Instytucie Fizyki Jądrowej PAN w Krakowie.
Teleskop SST-1M
To znaczące osiągnięcie jest owocem pięcioletniej międzynarodowej pracy przy konstrukcji i budowie poszczególnych podzespołów instrumentu, w tym struktury mechanicznej teleskopu oraz jego nowatorskiej kamery. Pierwsze światło w kamerze teleskopu SST-1M to dla CTA ważny krok milowy. Potrzebne było tylko kilka dni, aby kilkunastoosobowy polsko-szwajcarski zespół inżynierów zamontował kamerę na szczycie teleskopu w IFJ PAN.
Teleskopy SST-1M (ang. Single-mirror Small-Size Telescope) są proponowane jako jeden ze składników dla sieci "małych" teleskopów dla południowego obserwatorium CTA . Będą rejestrować kosmiczne promieniowanie elektromagnetyczne ("fotony gamma") o najwyższych energiach, daleko poza zakresem światła widzialnego, miliardy razy większe niż stosowana w medycynie aparatura rentgenowska. Umożliwią one zarejestrowanie najbardziej energetycznych fotonów gamma od odległych i niezwykle aktywnych źródeł kosmicznych.
Obserwacje testowe
W nocy z 31 sierpnia na 1 września naukowcy, oczekiwali na pierwsze obserwacje. Najpoważniejszym problemem w trakcie uruchamiania kamery okazały się trudne warunki atmosferyczne w Krakowie, bardzo odmienne od tych, które panują na pustyni Atacama w Chile, gdzie powstanie południowe Obserwatorium CTA . Atacama należy do najsuchszych obszarów na świecie, podczas gdy w Krakowie wilgotność zmieniała się w ciągu doby od 30% w ciągu dnia do 95% w nocy. Wymagało to dokładnego monitorowania warunków w kamerze i wpompowywania do niej suchego powietrza, aby zapobiec uszkodzeniu wrażliwej elektroniki.
Po ostatniej kontroli warunków atmosferycznych wydano komendę otwarcia pokrywy kamery. Wielkie niebieskie krzemowe "oko" otwarło się. W tym samym czasie zespół w Genewie zdalnie wprowadził do programu sterującego teleskopem współrzędne pierwszego źródła promieniowania gamma wybranego do inauguracyjnej obserwacji. Był to znajdujący się w gwiazdozbiorze Smoka kwazar 1ES 1959+650 - odległa galaktyka aktywna z masywną czarną dziurą w centrum. Najjaśniejsze źródło promieniowania gamma "Mgławica Kraba" było w tym czasie niedostępne dla teleskopu.
W ciągu kilku sekund od wydania komendy "start" teleskop obrócił się w stronę wybranego kwazara i rozpoczęło się zbieranie danych. Niemal natychmiast na ekranie komputera sterującego pojawiły się zarejestrowane zdarzenia - błyski promieniowania Czerenkowa wytwarzane przez fotony gamma i cząstki promieniowania kosmicznego. W ciągu zaledwie półtorej godziny obserwacji zgromadzono ponad 2 miliony fotonów, zapisując na dysku 342 GB danych. Ponieważ wiele z tych zdarzeń pochodzi od rozproszonego światła z miasta, są one odfiltrowywane w trakcie analizy danych. Zdarzenia losowo wybrane przez oprogramowanie do zbierania danych były śledzone na żywo.
Przed wschodem słońca pokrywa kamery teleskopu SST-1M została zamknięta i zakończono obserwacje kwazara 1ES 1959+650.
Konsorcjum projektowe
Kamera teleskopu SST-1M widoczna przez szklane okno wejściowe. Składa się ona z 1296 elementów (pikseli). Niebieski kolor jest nadany przez filtr, który przepuszcza światło niebieskie i ultrafioletowe. / CTA PolskaProjekt SST-1M jest prowadzony przez konsorcjum 17 instytucji z 5 krajów (Polski, Szwajcarii, Czech, Irlandii i Ukrainy) i koordynowany przez Uniwersytet Genewski. Struktura mechaniczna teleskopu SST-1M wraz z napędem została zaprojektowana i zbudowana w IFJ PAN. Kamera, wykorzystująca nowatorskie w astronomii gamma fotopowielacze krzemowe, powstała we współpracy pomiędzy zespołami z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Górniczo-Hutniczej i IFJ PAN w Krakowie, które opracowały w pełni cyfrową elektronikę do zbierania sygnałów (DigiCam) oraz Uniwersytetem Genewskim, gdzie została zbudowana płaszczyzna fotoczuła kamery oraz jej mechanika wraz z układem chłodzenia. Komputerowy system rejestracji danych, jak również układ pozycjonujący teleskopu zostały opracowane w Centrum Astronomicznym im. Mikołaja Kopernika PAN w Warszawie i w Toruniu. Układ pozycjonujący zwierciadła opracowano w Centrum Badań Kosmicznych PAN w Warszawie. Partnerzy z Czech są odpowiedzialni za układ optyczny, w tym napylanie zwierciadeł odpowiednimi warstwami refleksyjnymi.
Kamil Deresz
Źródło: Kosmonauta.net
